“Positie Omtzigt, functie elders”, dat is de regel die de landelijke politiek van Nederland meer dan een week bezighield.[1] Het regeltje kwam voor in de aantekeningen van de formatiebespreking door demissionair-minister en oud-verkenner Kajsa Ollongren, nadat zij bezig was het Binnenhof te verlaten vanwege een positieve coronatest.[2] De Tweede Kamer was op haar beurt in rep en roer, maar kreeg vervolgens niet al de stukken van de formatiebespreking die zij wilde inzien, want Ollongren meldde dat zij en Annemarie Jorritsma (inmiddels ook oud-verkenner) nog maar een paar stukken ter beschikking hadden.[3] De rest van de informatie moest van de nieuwe verkenners komen.[4] Sterker nog, het debat over de kwestie werd uitgesteld, omdat de stukken maar op zich bleven wachten.[5] Met voortreffelijke timing kreeg de Tweede Kamer pas op donderdag 1 april door het vrijgeven van de gespreksverslagen alle stukken te zien die zij wilde hebben.[6] Naar aanleiding van die stukken werd uiteindelijk het langverwachte debat gevoerd.[7] In dit artikel zal verder worden ingezoomd op het onderwerp van dat debat, namelijk de formatie. De onderwerpen die hier aan bod zullen komen zijn welke juridische basis er is voor een formatie en wat er op dat vlak allemaal is veranderd en eventueel gaat veranderen.
Huidige juridische situatie
Allereerst: wat is er op dit moment juridisch geregeld? Je zou misschien zeggen dat er voor een formatie juridisch veel is geregeld, omdat het zeer bepalend is voor het beleid wat voor een periode gevoerd gaat worden. Het tegendeel is waar. Zoals de website van de Rijksoverheid ook aangeeft: heel veel dingen die in een formatie gebeuren zijn “gebaseerd op ongeschreven staatsrecht en gewoontes”.[8] Op dit moment zijn er slechts twee artikelen die iets zeggen over de formatieprocedure. Deze artikelen staan in het Reglement van Orde van de Tweede Kamer (hierna: RvOTK), om precies te zijn artikel 139a RvOTK en artikel 139b RvOTK.
Verandering in 2012
Van de twee zojuist genoemde artikelen is artikel 139a RvOTK het meest interessant. Voordat dat artikel voor het laatst werd gewijzigd in 2012, was het staatshoofd, dat wil zeggen de Koning of Koningin (hierna: Koning), betrokken bij de formatie.[9] De Koning benoemde voor 2012 nog de formateurs en de informateurs.[10] Ook vervulde het staatshoofd als het ware de verkennende functie.[11] Sinds de wijziging van het artikel in 2012 is dat niet meer zo, want de Tweede Kamer benoemt door die wijziging nu zelf de formateurs en de informateurs en ook is er voor de Koning nu geen verkennende rol meer weggelegd.[12] Het is een democratische beslissing geweest om artikel 139a RvOTK op die manier aan te passen, want de Tweede Kamer heeft hierdoor meer controle over de formatiegang gekregen. Toch zijn sommige politici niet blij met deze verandering.
Eventuele toekomstige veranderingen
De commotie rondom de regel “positie Omtzigt, functie elders” heeft met zich meegebracht dat Gert-Jan Segers, partijleider van de ChristenUnie, al heeft geopperd om de Koning weer een rol te laten spelen in de formatie, zoals dat voor de wijziging in 2012 ook het geval was. Segers geeft aan dat de Koning op een zekere afstand staat van de politiek en daardoor de geschikte persoon is om een formatie terug te laten brengen tot de essentie.[13] Een andere christelijke partij, SGP, onderschrijft dit ook.[14] Kees van der Staaij, partijleider van de SGP, zegt het volgende over de huidige gang van zaken: “Als er al zo vroeg in de formatie over personen wordt gepraat, is de manier waarop de formatie verloopt veel te politiek geworden.”[15] De Tweede Kamer wil net als ChristenUnie en SGP dat er een verkenner komt met wat meer afstand tot de politiek, al is het wel zo dat de overige partijen de Koning niet hebben genoemd als persoon voor deze taak.[16] Of dit al met al gaat leiden tot een verandering van artikel 139a RvOTK is dus maar de vraag. Misschien komt er een aanpassing en krijgt de Koning weer een rol binnen het formatieproces, wellicht verandert er niets of komt er een ongeschreven regel bij. De tijd zal het ons leren.
[1] ‘De uitzending van 25 maart’, NOS 25 maart 2021, geraadpleegd op 4 april 2021 van https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2374061-de-uitzending-van-25-maart.html.
[2] Idem.
[3] ‘Stukken verkenners openbaar: GroenLinks biedt meer ruimte in migratiebeleid’, NOS 31 maart 2021, geraadpleegd op 4 april 2021 van https://nos.nl/artikel/2374878-stukken-verkenners-openbaar-groenlinks-biedt-meer-ruimte-in-migratiebeleid.html.
[4] Idem.
[5] ‘Kamerdebat over mislukte verkenning uitgesteld naar donderdag’, Noordhollands Dagblad 31 maart 2021, geraadpleegd op 4 april 2021 van https://www.noordhollandsdagblad.nl/cnt/dmf20210331_54052570?utm_source=google&utm_medium=organic.
[6] ‘Rutte zei tegen verkenners: ‘Je moet wat met Omtzigt: minister maken’’, NOS 1 april 2021, geraadpleegd op 4 april 2021 van https://nos.nl/artikel/2374982-rutte-zei-tegen-verkenners-je-moet-wat-met-omtzigt-minister-maken.html.
[7] W. Kieskamp en B. Zuidervaart, ‘Rutte zwaar gehavend na motie van afkeuring, maar hij stapt niet op’, Trouw 2 april 2021, geraadpleegd op 4 april 2021 van https://www.trouw.nl/politiek/rutte-zwaar-gehavend-na-motie-van-afkeuring-maar-hij-stapt-niet-op~be67eb40/.
[8] ‘Kabinetsformatie’, Rijksoverheid 2 april 2021, geraadpleegd op 4 april 2021 van https://www.rijksoverheid.nl/regering/over-de-regering/kabinetsformatie.
[9] P.P.T. Bovend’Eert, ‘Waarheen met de kabinetsformatie?’, RMThemis 2016-3, p. 115.
[10] Idem, p. 115.
[11] Idem, p. 118.
[12] Idem, p. 118.
[13] Segers: ‘Breng koning terug in formatieproces’, NU.nl 1 april 2021, geraadpleegd op 4 april 2021 van https://www.nu.nl/facebooklinks/6125467/segers-breng-koning-terug-in-formatieproces.html.
[14] B. Zuidervaart, ‘De nieuwe verkenner mag het oplossen’, Trouw 1 april 2021, geraadpleegd op 4 april 2021 van https://www.trouw.nl/politiek/de-nieuwe-verkenner-mag-het-oplossen~b0a12e6f/.
[15] H. van Soest, ‘De oorzaak van de formatiechaos ligt al vóór de mislukte verkenning’, AD 4 april 2021, geraadpleegd op 4 april 2021 van https://www.ad.nl/politiek/de-oorzaak-van-de-formatiechaos-ligt-al-voor-de-mislukte-verkenning~a9e907e5/.
[16] Segers: ‘Breng koning terug in formatieproces’, NU.nl 1 april 2021, geraadpleegd op 4 april 2021 van https://www.nu.nl/facebooklinks/6125467/segers-breng-koning-terug-in-formatieproces.html. ‘Nieuwe informateur wordt ‘gezaghebbend en onafhankelijk’, met afstand tot Binnenhof’, NOS 2 april 2021, geraadpleegd op 4 april 2021 van https://nos.nl/collectie/13861/artikel/2375067-nieuwe-informateur-wordt-gezaghebbend-en-onafhankelijk-met-afstand-tot-binnenhof.
