Op 12 november 2021 stemde de meerderheid van het parlement in Letland in met het ontnemen van het stemrecht en het recht om aan debatten deel te nemen van ongevaccineerde volksvertegenwoordigers.[1] Deze maatregel geldt niet alleen voor landelijke, maar ook voor lokale politici. In totaal zijn er 9 van de 100 parlementsleden niet gevaccineerd, en zij kunnen dus het mandaat dat zij van de kiezer hebben mogen ontvangen niet uitvoeren. Ze krijgen bovendien geen salaris meer betaald, omdat ze niet bij debatten aanwezig mogen zijn. Wat mij betreft een zorgelijke stap in een richting die we niet op willen gaan en die de grondbeginselen en grondrechten die we binnen de Europese Unie (hierna: EU) kennen schendt. Zeker nu blijkt dat de volksgezondheid niet de reden is van deze maatregel, omdat ook online debatten en stemmingen voor ongevaccineerde volksvertegenwoordigers verboden zijn. Het is dan ook verbazingwekkend dat er zo weinig ophef over is in de media, onder journalisten en politieke leiders van andere lidstaten. Hoe dan ook is het van belang dat er tegen deze maatregel opgetreden wordt. Kan de EU maatregelen nemen vanwege de maatregel die Letland heeft genomen?

Art. 7 Verdrag betreffende de EU

Art. 7 Verdrag betreffende de Europese Unie voorziet in mogelijkheden. Dit artikel heeft een waarschuwingsmechanisme en een sanctiemechanisme. Deze mechanismen kunnen ingesteld worden als er sprake is van schending van de beginselen genoemd in art. 2 VEU. Art. 2 VEU somt de waarden op waarop de EU is berust, zoals democratie, rechtsstaat, vrijheid, eerbied voor de menselijkheid en rechten van personen die tot minderheden behoren. Als er sprake is van een gevaar op ernstige schending van een van deze beginselen is het mogelijk om het waarschuwingsmechanismen toe te passen. Hierbij wordt beoogd het gevaar te verkleinen en de uiteindelijke ernstige schending te voorkomen. Als er sprake is van een ernstige en voortdurende schending van een van deze beginselen kan het sanctiemechanisme toegepast worden. Hierbij wordt beoogd om de ernstige schending terug te draaien.

In het geval van Letland is er mogelijk sprake van een ernstige en voortdurende schending van een van de beginselen, namelijk het beginsel van democratie. Het sanctiemechanisme zou hier dus toegepast kunnen worden. Gekozen volksvertegenwoordigers worden namelijk buitengesloten van stemmingen en debatten, vanwege hun medische status. Er kan dus beargumenteerd worden dat er geen sprake meer is van een functionele democratie omdat niet iedere burger vrij is om deel te nemen aan de verkiezingen en dus aan volksvertegenwoordiging.

Om dit sanctiemechanisme te kunnen toepassen is echter meer nodig. Zo is een unanieme beslissing in de Europese Raad nodig, zonder rekening te houden met de stem van Letland zelf, om te kunnen besluiten tot een ernstige en voortdurende schending van de in artikel 2 VEU bedoelde waarden door een lidstaat. Voordat dit besluit kan worden genomen moet eerst Letland nog om opmerkingen worden verzocht. Bovendien kan dit alleen als het voorstel komt van één derde van de lidstaten of van de commissie, en nadat het Europese Parlement het heeft goedgekeurd met een tweederdemeerderheid van de stemmen.

Maar wat zijn dan de mogelijke sancties? Volgens lid 3 van art. 7 VEU kan de Raad besluiten tot schorsing van bepaalde rechten uit de Verdragen met een gekwalificeerde meerderheid van de stemmen. Hierbij kan de Raad dus ook de stemrechten van de Letse vertegenwoordiger in de Raad schorsen. De schorsing van deze rechten geldt ook voor secundaire EU-regelgeving, en dus zou een eventuele subsidie die Letland ontvangt ook geschorst kunnen worden.

Art. 258 Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie

Ook art. 258 Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (hierna: VWEU) kan gebruikt worden om Letland aan te spreken. De voorwaarden voor het toepassen van dit artikel zijn een stuk lichter dan die van art. 7 VEU. In art. 258 VWEU staat namelijk dat de Commissie Letland advies kan geven over het niet nakomen van een verplichting die volgt uit de verdragen van de EU. Als Letland dit advies niet opvolgt kan de Commissie naar het Europese Hof van Justitie stappen. Hierbij kan ook worden gesteld dat art. 2 VEU niet wordt nageleefd omdat het beginsel van democratie geschonden wordt. Naleving, en dus het terugdraaien van de Letse maatregel, kan dan afgedwongen worden via het Europese Hof van Justitie.

Conclusie

Het is dus mogelijk voor de EU om maatregelen te nemen bij schendingen van de fundamentele beginselen waar de EU op gestoeld is. En dus is het in dit geval mogelijk om maatregelen te nemen tegen de Letse lidstaat. De vraag blijft of dit ook daadwerkelijk gaat gebeuren. Waar men normaliter ziet dat de EU, en vooral de Europese Commissie, vooraan staat om zich hard te maken voor de bescherming van fundamentele beginselen in een democratische rechtsstaat, blijft het nu oorverdovend stil.

[1] NRC, 12 november 2021, https://www.nrc.nl/nieuws/2021/11/12/stem-en-debatverbod-voor-ongevaccineerde-letse-volksvertegenwoordigers-a4065289