De kwaliteit van ons leven wordt grotendeels bepaald door hoe goed of slecht onze staat functioneert, maar wat is de staat eigenlijk?

Een van de eerste definities van de staat kwam van Thomas Hobbes in de 17e eeuw. Hobbes was getuige geweest van de Engelse burgeroorlogen waarin het parlement de wapens had opgenomen tegen de koning, om te betwisten wie het hoogste gezag in het land had.

Thomas Hobbes was een Engelse filosoof die ons door één van de lastigste delen van het politiek denken heeft geloodst: in hoeverre moeten we geduldig gehoorzamen aan heersers, in het bijzonder de heersers die niet erg goed zijn, en in welke mate moeten we revoluties beginnen en ons verzetten tegen regeringen, op zoek naar een betere wereld?

Hobbes beschouwde oorlog als rampzalig en had een duidelijke diagnose van de oorzaken: de oorlog was onder meer veroorzaakt door verkeerde opvattingen over de aard van de staat. De essentiële fout was het idee dat het uiteindelijke politieke gezag, de soevereiniteit, verdeeld kon zijn. Zo was in Engeland het probleem dat de soevereiniteit kon worden gedeeld door de koning en het parlement. De oorlog had echter aangetoond dat het delen van macht alleen werkte zo lang iedereen bereid was te delen. En omdat dit niet vanzelfsprekend was, was onveiligheid het gevolg. De oplossing van Hobbes was om de staat te reconstrueren in volledigse aanvaarding van het feit dat er maar één soeverein kon zijn.

Wat was die soeverein?

Het volk beschikt over verschillende wensen, maar als de mensen overeenkomen om een eenheid in de staat te vormen, dan konden meerdere willen worden teruggebracht tot één wil. Hobbes noemde deze eenheid de Leviathan; een enorm kunstmatig wezen gemaakt door mensen, die de soevereiniteit belichaamde. Dit is een van de meest definitieve, overredende en welsprekende verklaringen ooit gepubliceerd, waarom je een overheidsinstantie moet gehoorzamen, zelfs als die overheid onvolmaakt functioneert. Op deze manier wordt het risico van chaos en bloedvergieten voorkomen.

De soeverein zou één persoon kunnen zijn, zoals in een monarchie. Het zou ook een democratie kunnen zijn waar iedereen beraadslaagde in een vergadering en de vergadering als geheel handelde als de soeverein. Tot slot zou het ook een aristocratie kunnen zijn waar een paar onderdanen beraadslaagden en samen optraden als de soeverein.

Sociale contract theorie

In de loop der tijd begonnen nadenkende mensen te betogen dat het recht om te regeren uiteindelijk niet lag bij de koningen, maar bij gewone mensen die de soeverein hun macht gaven.  Dit deden ze door middel van een zogeheten ‘sociaal contract’: een soort van overeenkomst waarbij mensen overeenkwamen een soeverein te stichten aan wie ze hun rechten overgaven opdat hij de veiligheid zou garanderen. Alleen daarom mag men verwachten orders van de soeverein op te volgen.

Hobbes had tegelijkertijd grote angst voor de mogelijke consequenties van de theorie van het sociale contract. Dit kon de mensen ertoe aanzetten om zich van hun heersers te ontdoen wanneer ze ontevreden zijn over omstandigheden. In de Leviathan hanteert Hobbes daarom een ingenieus argument die probeert om de sociale contract theorie samen te brengen met een verdediging van totale gehoorzaamheid en onderwerping aan het traditionele gezag.

De manier waarop hij dit deed, was om de lezer mee terug in de tijd te nemen naar een periode die hij de natuurtoestand noemde. De sleutel tot Hobbes zijn argument was dat de toestand van de natuur niet een leuke plek geweest zou zijn, omdat mensen overgelaten werden aan hun lot zonder een grotere macht om hen in het gareel te houden. Dit zou snel veranderen in een gewelddadige, onderlinge strijd en ondraaglijk gekibbel. In een beroemde formulering zei Hobbes dat het leven in de natuurstaat naargeestig, bruut en kort was. Als gevolg daarvan, uit angst en vrees voor chaos, hebben mensen besloten om regeringen te vormen. Zij hebben dit vrijwillig gedaan, zoals sociaal contract-theoretici volhouden, maar ook onder grote dwang. Vluchtend in de armen van een sterke macht, waarbij ze, zoals Hobbes betoogde, verplicht waren om deze hogere macht te blijven gehoorzamen.

Hij gaf toe dat heersers misschien de neiging hebben om slechte daden te doen, maar desondanks zouden de mensen nog steeds de plicht hebben om deze persoon te gehoorzamen. Dit ongemak is de schuld van de mensen en niet die van de soeverein; ‘’als mensen zichzelf konden regeren, zou er geen behoefte zijn aan een gemeenschappelijke dwingende macht’’.

Actualiteit van Hobbes

Voor het grootste deel zijn we radicaal afgeweken van Hobbes voorschriften met betrekking tot soevereiniteit. Tegenwoordig hebben we de soevereiniteit immers verdeeld over verschillende staatsinstellingen. De staat moet zich gedragen volgens een Grondwet, beoordeeld door een onafhankelijke rechterlijke macht en de wetten worden gemaakt door een wetgevende macht, die door het volk wordt gekozen. Wie is dan de soeverein; het volk, de regering die de macht heeft in de wetgevende macht of de rechters die de wetten van het land toepassen?

De liberale democratieën die we nu kennen vertegenwoordigen dus een voortdurende gok. We denken altijd dat geen van deze partijen zal proberen de macht van een ander te grijpen, echter is dit al vaker gebeurd. Wat misschien wel het meest opmerkelijke is, is dat het niet vaker verloren is gegaan. Blijkbaar hebben we met de uitdagingen die Hobbes zag een omgang weten te vinden, bijvoorbeeld door het inrichten van de welvaartsstaat.

Hobbes zijn theorie is donker, voorzichtig en niet bijzonder hoopvol voor de overheid. In onze meer optimistische momenten, zouden we willen dat hij het bij het verkeerde eind heeft, maar het lijkt erop dat de naam Hobbes altijd weer relevant en fris zal zijn, wanneer revoluties, gemotiveerd door de zoektocht naar vrijheid, vreselijk uit de hand lopen.

Hobbes houdt in het voorwoord van Leviathan vol dat hij het boek heeft geschreven ‘’zonder partijdigheid, zonder toepassing en zonder andere bedoeling, dan voor de ogen van mensen te plaatsen, de onderlinge relatie tussen bescherming en gehoorzaamheid’’.

 

Bijdrage professor dr. Maurice Adams

Momenteel neem ik deel aan het honoursprogramma Tilburg Law School Topklas, wat super leerzaam en interessant is. Afgelopen weken heb ik les gehad van professor dr. Maurice Adams, die ons het boek de Leviathan van Thomas Hobbes voorschreef. Dit boek was voor mij echt een eyeopener; ik kreeg bij het lezen een andere en bredere kijk op de wereld. De Leviathan heeft mij meer inzicht in het recht en de maatschappij gebracht..

Volgens de heer Adams zijn erin het meesterwerk van Thomas Hobbes contouren te herkennen van wat wij vandaag de dag een democratische rechtsstaat plegen te noemen. Wat opmerkelijk is, want we kunnen Hobbes uiteraard geen democraat in de hedendaagse betekenis van het woord noemen. Voor andere vormen van democratische vormgeving, zoals checks and balances en de scheiding der machten, had hij nauwelijksaandacht. ‘’Hobbes is desondanks een denker die vorm heeft gegeven aan de structuren en principes van onze moderne burgerlijke samenleving. Juist daardoor blijft hij aanzetten tot reflectie over wat nodig is om in een rechtsstaat te leven, ook in tijden van crisis’’, aldus de heer Adams.

Dit is ook terug te lezen in het artikel De rechtsstatelijke Leviathan, Nederlands Juristenblad 2020, p. 1395-1402.