Het belang van onafhankelijke rechtspraak

Met dank aan Dr. Mathieu Leloup voor de inspiratie

Polen ligt op rampkoers met de Europese Unie. Dit is een ruzie op het allerhoogste rechterlijke niveau, met als antwoord op de vraag: wat is eigenlijk het allerhoogste niveau? In dit conflict staan er een aantal Europese kernwaardes op het spel, waaronder de rechtsstaat. 

Polen is lid van de Europese Unie sinds 1 mei 2004. Maar in 2015 gaat het mis. De Poolse rechts-conservatieve nationalistische partij Prawo i Sprawiedliwosz, oftewel PiS, wint met de absolute meerderheid de verkiezing en komt aan de macht. PiS is echter tegen alles waar de Europese Unie voor staat.

De scheiding der machten, zoals in een normale democratie, is hierdoor in Polen onder druk komen te staan. PiS heeft door de behaalde meerderheid de wetgevende en uitvoerende macht al in beheer.

Alleen de rechtsprekende macht kan voor de machtsbalans beleidsmakers nog terugfluiten als er in strijd wordt gehandeld met de grondwet. Natuurlijk wil PiS ook controle over die derde ontbrekende macht. Sinds dat ze aan de macht zijn werken ze tot de hoogste juridische instanties onafhankelijke rechters weg en vervangen die door meer PiS-gezinde rechters. Ook onder meer journalisten, academici en advocaten worden aangepakt.

Europees of Pools recht?

Wat weegt zwaarder, Europees of Pools recht? Polen mocht toetreden onder de voorwaarde dat ze de Europese voorrangsregel accepteren. Dit houdt in dat het Europees Hof het allerhoogste rechtsorgaan is, en dus het laatste woord heeft. Europese vonnissen zijn hierdoor bindend. Echter, hier denkt Warschau anders over…

Wat al helemaal de boel op scherp zet in Polen, is het feit dat PiS een tuchtcollege in het leven heeft geroepen, met daarin PiS-gezinde rechters die de bevoegdheid hebben gekregen om opzij gezette rechters te bestraffen. Tuchtrechters zijn absoluut niet onpartijdig en dat ondermijnt de rechtsstaat. Op 15 juli 2021 oordeelde het Poolse Constitutionele Hof met een eigen vonnis dat die omstreden tuchtkamer gewoon toegestaan is in Polen.[1] Polen plaats zich hiermee buiten de Europese rechtsorde.[2]

Niemand weet hoe deze strijd tussen Polen en de Europese Unie zal gaan aflopen.

Zaak C-64/16, Associação Sindical dos Juízes Portugueses

Het EU-Hof heeft gewezen op het belang van onafhankelijke rechtspraak in de zaak C-64/16, Associação Sindical dos Juízes Portugueses. Kort gezegd ging het in deze zaak om een vakbond voor de nationale rechters die had aangevoerd dat de loonsverlagingsmaatregelen in strijd waren met het beginsel van rechterlijke onafhankelijkheid dat is neergelegd in artikel 203 van de Grondwet en is neergelegd in zowel artikel 19, lid 1, EU-Verdrag als artikel 47 van het Handvest.[3]

Het Hof heeft de kwestie in deze zaak volledig vermeden. In plaats daarvan heeft zij ervoor gekozen de prejudiciële verwijzing van Portugal vanuit een heel ander perspectief te benaderen en heeft zij van de gelegenheid gebruik gemaakt om haar standpunten over de Europese rechterlijke macht, en de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht op basis van artikel 19 EU-Verdrag, te ontwikkelen. Voor deze zaak was artikel 19 van het EU-Verdrag niet bekend en werd het nauwelijks toegepast. Het artikel bestond gewoon, maar niemand deed er wat mee. Het artikel heeft zijn bekendheid te danken aan dit arrest.

De uitspraak van deze zaak is daarom totaal niet relevant, het gaat om de interpretatie die het Hof dankzij deze zaak aan artikel 19 EU-Verdrag heeft gegeven. Ze hebben de zaak gebruikt om een eigen draai te geven aan dit artikel, om het zo toe te passen op onder andere de situatie in Polen, waar de rechterlijke onafhankelijkheid in twijfel wordt getrokken.

Artikel 19 EU-Verdrag verplicht de lidstaten nu ertoe om te verzekeren dat al hun rechterlijke instanties, die uitspraak kunnen doen over de toepassing of de uitlegging van het Unierecht, moeten voldoen aan de vereisten van daadwerkelijke rechtsbescherming, waaronder waarborg voor de onafhankelijkheid van rechtspraak.[4]

Binnenkort verschijnt er in het tijdschrift SEW een artikel genaamd “De rechtsstaatrechtspraak van het Hof van Justitie: een overzicht”, geschreven door Dr. Mathieu Leloup. Dit is een overzicht van alle rechtspraak van het Hof van Justitie over de rechterlijke onafhankelijkheid sinds 2018 tot en met eind 2022. Dit wordt het eerste Nederlandstalige overzicht in die zin.

(Te) ver gegaan?

Welke richting deze rechtspraak in de toekomst op zal gaan, moet nog worden gedetermineerd. Ondanks dat deze handeling misschien wel de situatie in Polen kan bevorderen, is het een erg ingrijpende handeling van het Hof geweest om zomaar een eigen invulling aan artikel 19 van het EU-Verdrag te geven. Gaat deze interpretatie niet iets te ver? Het Hof krijgt zo wel erg veel inspraak over onze nationale rechters.

De interventie door het Hof van Justitie was ingegeven door overwegingen voor het functioneren en het voortbestaan van de Unie zelf. Een van de hoekstenen van de Europese Unie is het wederzijds vertrouwen dat landen in elkaar moeten hebben; vertrouwen dat de overheden binnen een andere lidstaat het Unie-recht ook goed zal toepassen en de mensenrechten zal eerbiedigen. Het is dat wederzijds vertrouwen dat ertoe leidt dat de Unie een ruimte zonder binnengrenzen kan creëren. Dat vertrouwen krijgt natuurlijk een stevige klap als een land de onafhankelijkheid van haar rechters op de helling zet. Hoe kan men er nu nog op vertrouwen dat het Unie-recht in Polen nog onpartijdig en correct zal worden toegepast als de rechters niet meer onafhankelijk zijn. Waar het hier om ging is dus niet veel minder dan de werking en het voortbestaan van de Unie zelf.

In dat licht bekeken is het ook niet onlogisch dat het Hof van Justitie ingreep. Toch mag men ook niet uit het oog verliezen dat het Hof hiermee wel veel (misschien te veel) macht naar zich heeft toegetrokken, waarbij zij zichzelf de finale arbiter van rechterlijke onafhankelijkheid door de gehele Unie hebben gemaakt. Hoewel men legitiem kritiek kan hebben op die stap, gaat het in de toekomst waarschijnlijk eerder draaien om de vraag hoe het Hof die bevoegdheid uitoefent en hoe ver het gaat in het opleggen van bepaalde vereisten met betrekking tot de rechterlijke organisatie.

Los daarvan mag men ook niet uit het oog verliezen dat de rechtspraak van het Hof van Justitie een van de weinige en meest krachtige maatregelen was die de Unie had om zich tegen de gerechtelijke hervormingen in Polen te verzetten. Hoewel het aan Polen zelf zal zijn om – na verkiezingen – via het democratisch proces de lange en moeizame weg richting herstel in te slaan, draagt de Luxemburgse rechtspraak bij om verdere achteruitgang zoveel als mogelijk tegen te houden.

1: NOS: https://www.youtube.com/watch?v=_lDnlo55vrg&t=2s

2: Onafhankelijke rechtspraak in Polen aangetast – Amnesty International

3: De rechtsstaat: beginselen en bedreiging | Expertisecentrum Europees Recht (minbuza.nl)

4: Judicial serendipity: how Portuguese judges came to the rescue of the Polish judiciary ECJ 27 February 2018, Case C 64/16, Associação Sindical dos Juízes Portugueses Matteo Bonelli* & Monica Claes