Uit onderzoek van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum blijkt dat een kwart van de Nederlanders geen vertrouwen meer heeft in instituties van de rechtsstaat [1]. Een gevolg hiervan is dat burgers zich minder goed aan wet- en regelgeving van de overheid houden, met tegenwoordig als duidelijkste voorbeeld de naleving van de coronamaatregelen[2]. Deze trend gaat gepaard met de toename van nudging door de overheid[3]. Nudging is het beïnvloeden van de psyche van mensen door hen in een bepaalde richting te sturen zonder dat ze dit zelf doorhebben. Burgers worden zo met subtiele veranderingen en zonder inbreuk te maken op de keuzevrijheid geprikkeld om onbewust hun gedrag aan te passen[4]. In de verdere loop van dit artikel wordt de invloed van nudging op het coronabeleid toegelicht.

Het coronabeleid is niet het enige beleidsterrein waar nudging wordt ingezet, het is tegenwoordig binnen nagenoeg elk beleidsterrein te vinden. In dit artikel staat corona centraal, maar om een beter beeld van nudging te geven zal ik een tweetal voorbeelden aanhalen waar de overheid probeerde beleidsdoelen te behalen door psychologische beïnvloeding. België poogde in 2017 het aantal verkeersovertredingen terug te brengen, om dit beleidsdoel te behalen werd gebruik gemaakt van nudging: op wegen waar vaak te snel werd gereden werden door de gemeente bomen geplaatst. Hoe verder op de weg je kwam, hoe dichter de bomen bij elkaar werden geplant. Door deze vorm van nudging krijgen automobilisten het gevoel dat ze te snel rijden omdat de voorwerpen langs de weg elkaar steeds sneller opvolgen, hierdoor verminderen automobilisten eerder hun vaart. Een ander voorbeeld wat ook bij onze zuiderburen effectief bleek, was het aanpassen van de belastingformulieren om zo achterstallige belastingen te innen. Er werd gekozen voor een persoonlijke aanhef en ook financiële termen werden weggehaald, zodat de brief beter paste binnen de leefwereld van de ontvangers. Binnen twee weken haalde de fiscus zo 18 miljoen euro aan achterstallige belastingen op[5].

Om te zorgen dat het voor burgers makkelijker wordt om de coronaregels op te volgen, zien we dat de overheid bij de toepassing van de coronamaatregelen op grote schaal gebruik maakt van nudging om burgers toch een extra zetje te geven. Achter de maatregelen van de overheid – die allemaal grotendeels gebaseerd zijn op een nudge – zit namelijk een duidelijk doel die de psyche onbewust stuurt. Deze beïnvloeding varieert van kleine naar grote interventies. Ik zal enige voorbeelden van nudging in de coronamaatregelen toelichten om te laten zien dat er sprake is van een sturing bij het laten opvolgen van de coronamaatregelen. Ten eerste zorgt tape op de vloer ervoor dat burgers de anderhalve meter goed kunnen inschatten: zonder de tape vinden de hersenen dit over het algemeen maar een moeilijke opgave[6]. Ook de looproutes zijn een goed voorbeeld van een nudge: voetafdrukken en pijlen op de vloer zorgen voor spreiding van mensen in drukke ruimten en ze zorgen ervoor dat niet iedereen door elkaar loopt. Wanneer het brein deze signalering op de grond ziet, wordt dit automatisch als stimulans erkent om de route te volgen7. Verder zie je vaak voetafdrukken of pijlen die van de wc naar de wasbak lopen, om zo te stimuleren dat mensen hun handen wassen. Een ander voorbeeld is het plaatsen van stickers met oogjes erop naast wasbakken: mensen voelen zich onderbewust bekeken, waardoor ze sneller geneigd zijn om hun handen te wassen6. Om dezelfde reden worden desinfectiemachines vaak op ooghoogte geplaatst: als reminder om je handen te desinfecteren6. [7]Een ander toonbeeld van een nudge is het creëren van sociale druk en het inspelen op de sociale norm om de maatregelen van het RIVM op te volgen: overal om je heen zie en hoor je de regels, zo wordt je er continu aan herinnerd. Wanneer anderen de regels volgen zal het individu eerder geneigd zijn dit ook te doen8. Een laatste voorbeeld is dat posters en borden met daarop de coronamaatregelen vaak in felle kleuren zijn afgebeeld, ook staan er vaak figuurtjes op (denk bijvoorbeeld aan smileys). Felle kleuren trekken de aandacht en zorgen ervoor dat je eerder geneigd bent om de regels toe te passen. Ook heeft elke kleur een andere werking in het brein, zo schrikt de kleur rood bijvoorbeeld de meeste mensen af7. Een smiley of andere figuren zorgen voor een positieve beïnvloeding van de hersenen[8]. De nudges hangen nu al een geruime tijd in publieke ruimten, met als reden dat men sneller terug zal vallen in oude gewoonten en patronen wanneer nudges worden verwijderd[9].

Maar werken nudges altijd? Het blijkt dat nudges hun effectiviteit verliezen als mensen weten dat ze een bepaalde richting in worden gestuurd. Mensen vinden het namelijk fijn om keuzevrijheid en verantwoordelijkheid te hebben. Nudges zouden volgens Rick van Baaren, gedragswetenschapper aan de Radboud Universiteit, goed werken in combinatie met feedback. Volgens Van Baaren vinden mensen het prettig om te weten of ze goed of fout gedrag vertonen, belonen en straffen blijft daarom (naast nudging) ook nog een belangrijke methode om mensen zich aan de regels te laten houden7.

Nudges worden dus grootschalig ingezet om ons gedrag te sturen. De overheid gebruikt het meermaals om beleidsdoelen te behalen. Ook binnen de coronaregels die we al ruim anderhalf jaar opvolgen blijken duidelijke nudgingselementen te zitten. Dit artikel beoogde een blik te werpen in de werking van de hersenen en toe te lichten hoe wij in een bepaalde richting worden gestuurd bij het opvolgen van de coronamaatregelen.

 

[1] Ministerie van Justitie en Veiligheid. (2021, 3 februari). Kwart Nederlanders heeft gebrek aan vertrouwen in instituties van de rechtsstaat. Nieuwsbericht | WODC – Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum. Geraadpleegd op 11 september 2021 van https://www.wodc.nl/actueel/nieuws/2021/01/26/kwart-nederlanders-heeft-gebrek-aan-vertrouwen-in-instituties-van-de-rechtsstaat

[2] Van Kempen, J. (2021, 4 juni). Spookverhalen en wantrouwen: waarom zo veel mensen geen prik willen. Het Parool. Geraadpleegd op 11 september 2021 van https://www.parool.nl/amsterdam/spookverhalen-en-wantrouwen-waarom-zo-veel-mensen-geen-prik-willen~bc4001d8/

[3] Raymaekers, P. (2020). Nudging in perspectief · Beleidsonderzoek Online · Beleidsonderzoek Online. Beleidsonderzoek Online. Geraadpleegd op 12 september 2021 van http://www.beleidsonderzoekonline.nl/tijdschrift/bso/2020/4/BO_2213-3550_2020_000_004_001

[4] Groenewegen, A. (2021, 2 september). Nudging explained. SUE | Behavioural Design. Geraadpleegd op 11 september 2021 van https://suebehaviouraldesign.com/nudging/

[5] Nws, V. (2017, 9 oktober). Vijf voorbeelden van “nudging”, een psychologisch principe dat u maar al te goed kent. vrtnws.be. Geraadpleegd op 11 september 2021 van https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2017/10/09/nobelprijs-economie-voor–nudging—een–psychologisch-principe-/

6 Kas, L. S. (2020, 6 juli). Het aanleren van Coronaproof gedrag: ben jij je al bewust van nudging? Triamfloat. Geraadpleegd op 12 september 2021 van https://www.triamfloat.nl/blog/het-aanleren-van-coronaproof-gedrag-ben-jij-je-al-bewust-van-nudging

7 EenVandaag. (2020, 16 mei). Je wordt gemanipuleerd! Maar wel om verspreiding van het coronavirus te voorkomen. Geraadpleegd op 11 september 2021 van https://eenvandaag.avrotros.nl/item/je-wordt-gemanipuleerd-maar-wel-om-verspreiding-van-het-coronavirus-te-voorkomen/

8 Bandsma, K. (2020, 2 juni). Nudging in tijden van corona. Gebiedsontwikkeling.nu. Geraadpleegd op 12 september 2021 van https://www.gebiedsontwikkeling.nu/artikelen/nudging-tijden-van-corona/

9 Meijers, T. (2019, 4 juli). Wil jij ook verder gaan dan nudging? 4 tips om gedrag langdurig te veranderen. Behavior Change Academy. Geraadpleegd op 12 september 2021 van https://www.gedragsveranderaar.nl/wil-jij-ook-verder-gaan-dan-nudging-4-tips-om-gedrag-langdurig-te-veranderen/