De levenslange gevangenisstraf is in Nederland de zwaarste straf die kan worden opgelegd. Levenslang betekent ook echt levenslang. De enige manier voor een veroordeelde om ooit nog vrij te komen is als de koning hem gratie verleend of als er sprake is van herziening van de zaak. In de praktijk komen beide mogelijkheden zelden voor. Men zou kunnen stellen dat een gevangenisstraf, zonder uitzicht om ooit vrij te komen, onmenselijk is. Is dit ook het geval?
In Nederland kan in een aantal gevallen de levenslange gevangenisstraf worden opgelegd. Dit is bijvoorbeeld het geval bij veroordeling tot moord. Uit art. 289 van het Wetboek van Strafrecht blijkt dat een levenslange gevangenisstraf kan worden opgelegd of een tijdelijke gevangenisstraf van ten hoogste dertig jaren.
Bij een veroordeling tot een levenslange gevangenisstraf heeft de veroordeelde twee mogelijkheden om van zijn levenslange gevangenisstraf af te komen. Ten eerste kan de koning gratie verlenen aan de veroordeelde. De gratie moet worden aangevraagd bij de verantwoordelijke minister, maar de koning zet er uiteindelijk zijn handtekening onder, indien deze is verleend. Uit art. 2 van de Gratiewet blijkt dat dit in twee gevallen mogelijk is. Deze betreffen het volgende: (1) ‘op grond van enige omstandigheid, waarmede de rechter op het tijdstip van zijn beslissing geen of onvoldoende rekening heeft gehouden of kunnen houden en die, ware zij op dat tijdstip wel of voldoende bekend geweest, hem aanleiding zou hebben gegeven tot het opleggen van een andere straf of maatregel, of tot het afzien daarvan; dan wel’ (2) ‘indien aannemelijk is geworden dat met de tenuitvoerlegging van de rechterlijke beslissing of de voortzetting daarvan geen met de strafrechtstoepassing na te streven doel in redelijkheid wordt gediend.’ In de praktijk wordt deze gratie echter zelden verleend. De tweede mogelijkheid is de mogelijkheid tot herziening van de zaak op grond van art. 457 van het wetboek van Strafvordering. In de zaak van Lucia de Berk[1] is bijvoorbeeld door middel van een herzieningsprocedure de levenslange gevangenisstraf komen te vervallen. In deze zaak was er sprake van een gerechtelijke dwaling. Toch zien we in de praktijk dat ook deze mogelijkheid maar zelden wordt toegepast.
Uit de uitspraak van het Europese Hof van de Rechten van de Mens (hierna: EHRM)[2] in drie Britse zaken van meervoudige moordenaars kan worden afgeleid dat de levenslange gevangenisstraf botst met internationale mensenrechten. Het EHRM betoogt dat er een mogelijkheid moet zijn tot het inkorten van de gevangenisstraf, zodat er uitzicht kan worden geboden op een invrijheidsstelling. Deze uitspraak is gedaan in het licht van de resocialisatiegedachte, waar het EHRM veel waarde aan hecht. Tijdens het uitzitten van de levenslange gevangenisstraf is er namelijk geen sprake van resocialisatie, omdat er geen uitzicht is op terugkeer in de maatschappij. Ieder perspectief zou voor de veroordeelde ontbreken. Daarnaast zou er geen ruimte zijn voor een procedure ter herbeoordeling van hun straf.
Nederland weerlegt deze argumenten door te stellen dat er voor de veroordeelden mogelijkheden zijn om van hun levenslange gevangenisstraf af te komen en dat hiermee wel degelijk uitzicht wordt geboden tot een invrijheidsstelling. Wat men zich echter af kan vragen of deze mogelijkheden wel echt mogelijkheden zijn. In de praktijk wordt de gratie zelden verleend en de herzieningsprocedure wordt ook maar zelden toegepast. De mogelijkheden bestaan alleen op papier. Levenslang lijkt dus in de praktijk echt levenslang te zijn.
[1] HR 7 oktober 2008, ECLI:NL:HR:2008:BD4153
[2] EHRM 09/07/2013, zaaknrs. 66069/09, 130/10 en 3896/10, Vinter /UK (EHRM)
